بونسای و نحوه پرورش آن
یکی از هنرهای خیلی زیبایی ژاپنی پرورش درختان به صورت
"بونسای" است. بعضی از این گیاهان واقعا" زیبا بوده و ارزش زیادی
هم دارند. این هنر برای هزاران سال در چین رواج داشته و پس از ارتباط فرهنگی بین
چین و ژاپن، به ژاپن منتقل شده .
بونسای از دو کلمه ژاپنی "بون=سینی" و
"سای= کاشتن" تشکیل شده و در اصل به معنی کاشت درختان توی سینی (ظروف
کشیده و کم عمق) است. در این هنر سعی میشود درختان را به صورت فرم پاکوتاه به
اشکال گوناگون دربیارند. شکل بونسای خیلی مهم و مفهوم آن را می رساند.بعضی از
هنرمندان این هنر، بونساهای خیلی کوچک که حتی گاهی اوقات کوچکتر از کف دست هستند
را پرورش می دهند که به اسم "مینی بونسای" شناخته میشود.
بونسای حاصل تلفیق هنر با علم باغبانی است. یک هنرمند
خلاق با حس زیبا شناسی و مهارت ، با خلق یک بونسای در گلدان ظریف می کوشد تا درختی
کهن بر فراز یک کوه و یا درختی کهنسال و با وقار روییده بر دشتی را تصویر کند. پس
بونسای هم یک سرگرمی در زمینه ی باغبانی زینتی است و هم باعث نزدیکی و شناخت انسان
از شگفتی های طبیعت می شود
برای پرورش یک بونسای دانستن علوم باغبانی، نوردهی،
تغذیه، نیاز آبی و همچنین هرس شاخه، برگ و ریشه لازم است. در واقع با استفاده از
روشهای خاص رشد گیاه را کم می کنند به طوری که به سلامت آن لطمه ای وارد نشود و
هرس ریشه و برگ در فصل رشد باعث کاهش رشد شود . همچنین برای شکل دادن به گیاه با
مرور زمان شکل دلخواه را به گیاه انتقال میدهند. تناسب درست بین اجزاء گیاه و
همچنین تامین نیاز گیاه به پرورش یک بونسای سالم و زیبا کمک فراوانی میکند.
برای تهیه یک بونسای می توان دو مرحله ی اصلی را در نظر
گرفت:
تغییر شکل درختی طبیعی که از نواحی کوهستانی یا دشت
آورده ایم به درختچه های کوتاه
تربیت بونسای که منظور تکامل بخشیدن به شکل ظاهری است.
۱)مرحله ی
اول:
نهال مورد انتخاب باید در عین کامل بودن باید کوچک ،
کوتاه ، دارای ریشه های قوی و طول عمر دراز باشد . باید در نظر داشت که تفاوت اساسی
یک بونسای و یک درخت در یک باغ کوچکی و بزرگی آنهاست وگرنه بونسای از نظر شکل
ظاهری فرق دیگری با درخت طبیعی ندارد.
قبل از شروع بهار گیاهی با شرایط ذکر شده انتخاب و آن را
طوری از خاک بیرون می آوریم که مقداری از ریشه های فرعی وصل به ریشه ی عمودی(اصلی)
گیاه باشد و گیاه را همراه خاک اطراف ریشه با ملایمت بیرون آورده تا خاک اطراف
ریشه نریزد. گیاه را در ظرف مورد نظر می کاریم. بعد از ۲۰ روز جوانه های کوچکی خواهد داشت . هنگامی که جوانه های
تازه به ارتفاعی نزدیک ۵/۲ میلی متر رسید آن را فشار
می دهیم یا کلا قطع می کنیم. حدود ۲ الی ۳ هفته بعد یک یا سه جوانه تازه در کنار جوانه ی قطع شده
شروع به رشد می کنند. این بار جوانه های تازه هرگز خیلی بلند نخواهند شد. پس فاصله ی بین شاخه کوتاه
شده و برگ هایی رشد می کنند که از حد طبیعی کوچک تر است.
با نزدیکی فصل پاییز باید احتیاط های لازم را انجام داد
که گیاه خشک نشود ، یخ نزند و مرتب در معرض دید خورشید قرار گیرد. درخت را در ماه
فروردین بعدی باید دوباره به همان طریق اولی نشا کرد. دفعات نشاندن گیاه در ظرف
دیگر بستگی به نوع درخت و سن آن دارد.
▪ قرار دادن گیاه در ظرف
دیگر دو فایده دارد:
درون ظرف پر از ریشه شده است و جای خالی برای رشد ریشه
های تازه نیست . در هر انتقال حذف مقداری از ریشه ها و رویش ریشه های جدید باعث
خواهد شد که مواد به مقدار لازم ( نه بیش از حد ) جذب کند و رشد نموده و از اندازه
هایی که مورد نظر ماست بزرگتر نشود.
شاخ و برگ های زیادی را قطع می کنیم و این عمل موجب
تعادل بین مواد جذب شده به وسیله ی ریشه ی گیاه و مقدار هوایی که توسط شاخ و برگ
پس داده( فتوسنتز ) می شود ، می گردد.
۲ الی ۳ هفته طول می کشد که گیاه
در محل جدید ریشه های محکمی بگیرد. هنگامی که ریشه ها محکم شد ، جوانه ها شروع به
رشد می کنند. بعد از دو ماه که درخت به ظرفش منتقل شد تمام برگ های آن در مرکز
ساقه باید با قیچی قطع گردد. باقیمانده
ی برگ های ساقه به زودی پژمرده شده و می افتند این حالت برگ ریزان مصنوعی پاییزی
است. دو یا سه هفته بعد شاخه ها و برگ های جدید از جوانه های تازه بیرون خواهند
آمد. این شاخه و برگ ها کوچک می شوند و نتیجتا به بونسای شکل باشکوهی می دهند.
۲)مرحله ی
دوم ، تربیت بونسای:
به سه طریق می توان عمل کرد:
▪ هرس کردن شاخه و برگ ها که
قبلا به آن اشاره شد.
▪ سیم بستن
▪ آویزان کردن شاخه
ـ سیم بستن:
برای این که شکل دلخواه خود را به درخت بدهیم از سیم مسی
استفاده می کنیم به این ترتیب که شاخه یا تنه را با دست و انگشتان به حالتی که
مورد نظر است نگه می داریم. سیم را در جهت عقربه های ساعت به دور آن می پیچیم .
شاخه های کوچک را برای ۲ تا ۳ ماه و شاخه های بزرگتر را برای ۳ الی ۴ ماه می توان سیم بست.
ـ آویزان کردن شاخه :
به سادگی یک طناب یا نخ را به شاخه ی مورد نظر متصل و
انتهای آن رابه جایی متصل می کنیم تا شاخه خمیدگی مورد نظر را پیدا کند.
ـ شرایط خاک:
تمیز باشد ، کود طبیعی نداشته باشد ، قابلیت نگهداری
رطوبت را داشته باشد و پوک باشد.
ـ محل نگهداری :
در تمام سال آفتابی باشد ، در معرض هوا بوده ولی از
بادهای شدید در امان باشد ، تمیز و دور از گرد و غبار باشد.
● ریشه ها:
ریشه های گیاه بنسای شده، در عین استحکام، سلامت و
گستردگی، باید ظاهری کهن به درخت ببخشند. درروشهای متقارن، نامتقارن و اریب، ریشه
ها در تمام جهات گسترده شده اند. اما در روشهای بادزده، صخره،رویشی و .... ریشه ها
غالباً در جهت خلاف انحنای تنه گسترده شده اند. تا بدین ترتیب به گیاه ظاهری
متقارن ببخشند. تعدادی ازریشه ها روی خاک قرار داده میشوند تا قدمت درخت را از نظر
ظاهری افزایش دهند و تصور فرسایش خاک را در سالهای گذشته در ذهن القا کنند. برای
تحقق این مهم، در زمان انتقال گیاه به گلدان بزرگتر، تعدادی از ریشه ها را روی خاک
قرار می دهند و روی آنها را با خزه اسفاگنوم و مقدار کمی خاک می پوشانند. در طی
آبیاری های مکرر، این پوشش نازک، از بین میرود و پوست ریشه در معرض نور خورشید،
سخت میشود و بدین ترتیب هدف ما در القای تصور کهن بودن گیاه تحقق می آید.
برای تشکیل ریشه های جدید در جهت مناسب، می توان ریشه را
تا لایه کامبیوم خراش داد و روی آن را با خاک و خزه پوشاند. بعد از چند هفته، در
محل زخم ریشه های جدیدی ایجاد میشود.
● تنه:
گرچه همه قسمت های گیاه بن سای شده مهم است ، اما تنه
گیاه اولین قسمتی است که توجه ناظر را به خود جلب میکند .تنه بن سای باید پوستی
ضخیم ، یک پارچه و تودرتو داشته باشد . تنه باید به گونه ای باشد که هرچه به راس
نزدیک میشود ضخامت آن کمتر شود . روی یک تنه خوب نباید آثار زخم ناشی از سیم پیچی
دیده شود .
● شاخه ها:
گیاهان در طبیعت ممکن است شاخه های در هم پیچیده داشته
باشند . ولی در بن سای با سیم پیچی ، شاخه ها را به گونه ای تربیت می کنند ، که
گیاه زیبا جلوه کند . معمولاً شاخه ها از نظر قطر و طول تفاوت دارند . شاخه های
پایین تر ضخیم تر و بلندتر هستند و بخوبی در همه جهات گسترده می شوند . شکل هر
شاخه به تنهایی نیز مد نظر است . در هنر بن سای بسیاری از شاخه های گیاه مطلوب به
نظر نمی رسد . از این رو این شاخه ها را قطع می کنند .
● برگها:
در یک بن سای خوب برگ ها سبز ، متراکم و کوچک است .
گیاهانی که برگهای بزرگ دارند یا تعداد برگ آنها کم است ،برای بن سای مناسب نیستند
. گیاهانی که برگ های کمی دارند ،درختی خزان کرده را تداعی می کنند . برگ های بزرگ
نیز نسبت به اندازه کلی درخت بن سای شده، نامتناسب به نظر می رسند، برای آن که
اندازه برگها کوچک شود ، از روش بیبرگی یا هرس برگ استفاده می کنند. این روش در
کاهش اندازه برگ موثر است ولی در تغییر اندازه گلها و میوه ها زیاد مورد توجه نیست.
● راس ساقه:
تنه به تدریج باریک می شود ، تا در انتها به راس منتهی
شود. هرگاه به ارتفاع کمتری نیاز باشد، می توان راس آن را قطع کرد و شاخه
پایینتر از راس را که در راستای تنه است یا زاویه کمی با راستای تنه دارد ،به
عنوان راس انتخاب و باپیچیدن سیم آن را تربیت کرد. در هر حال درخت بنسای شده باید
دارای راس باشد.
● پشت و روی یک بن سای:
بنسای را نباید به صورت یک گیاه طبیعی در گلدان رها کرد.
بلکه باید آن را طبق طرح مورد نظر کاشت و تربیت کرد. بنسای باید در نظر یک ناظر به
خوبی جلوه گری کرده و قسمت جلو و پشت آن با هم فرق کند. کاملترین قسمت، قسمت جلو
است . برآمدگی تنه نباید در جلو قرار گیرد.انتهای تنه باید قابل رویت بوده و تنه
در یک طرف انحنا داشته باشد. نوک ساقه یا راس در قسمت جلو باید به طرف ناظر
باشد.در قسمت جلو نباید شاخهها درهم پیچیده باشند. همچنین نباید به طرف جلو رشد
کنند و باید تمام شاخه ها به وضوح قابل دید باشند. قسمت پشت ، عمق مشخص و دیدگاه
سه بعدی به گیاه می دهد، لذا یک یا دو شاخه در این قسمت تعبیه می گردد.
● طرق مختلف پرورش بن سای
▪ پرورش نهالی
۱)مابوری
یا پرورش نهالی که از طبیعت گرفته می شود.
۲) پرورش
نهالی که از طریق خوابانیدن به وجود می آید.
۳) پرورش
نهالی که از طریق جدا کردن به وجود می آید.
۴) پرورش
نهالی که از قلمه زدن به وجود می آید.
۵) پرورش
نهالی که از طریق پیوند زدن به وجود می آید.
۶) پرورش
نهالی که از طریق کاشت بذر به وجود میآید.
۷) پرورش
نشا که از یک خزانه فراهم شده است .
مشهورترین بنساهای ژاپنی به همین طریق پرورش یافته اند.
نهالی که در طبیعت به دلیل شرایط نامناسب رشد، خود به خود کوتاه و کوچک مانده است
، برای مبدل شدن به یک بنسای زیبا تنها احتیاج به یک تربیت صحیح دارد.گیاهانی نظیر
کاج سیاه ژاپنی ، کاج قرمز ژاپنی ، کاج سوزنی ، عرعر و ... را میتوان از این طریق
بنسای نمود.
مزیت این روش ، صرفه جویی در وقت است . زیرا برای تهیه
بنسای از طریق کشت بذر، حداقل به ۵ الی ۱۰ سال زمان نیاز داریم. در ژاپن گیاهانی را که با توجه به
خصوصیات بنسای از طبیعت جمع آوری میکنند، «آراکی» می نامند. بسیاری از گیاهانی که در صخره ها و کوهستانهای
مناطق گرمسیری و معتدل در شکاف صخره ها رشد کرده اند ، به علت شرایط خاص موجود در
منطقه و محیط کشت، خود به خود بنسای و تبدیل به درختانی مسن، با ارتفاع کم شده اند.
● خصوصیات آراکی:
گیاهی که از طبیعت انتخاب وجمع آوری می شود می بایستی
واجد خصوصیات زیر باشد:
- در عین کامل بودن به
اندازه کافی کوچک باشد تا در گلدان کم عمق و کوچک جای گیرد.
- ریشه های قوی و گسترده
داشته باشد.
- شاخه ها باید به نحو مطلوب
، بسته به شیوه بنسای مورد نظر، آراسته باشند.
- شاخه ها باید به نحو زیبا
و دلپذیری در اطراف تنه اصلی پراکنده شده باشند.البته اگر شیوه بنسای مورد نظر روش
نردبانی باشداین خصوصیت مورد توجه قرار نمی گیرد.
- به اندازه کافی سرزنده ، شاداب
، سالم و قوی به نظر برسد، تا نیاز به مراقبت و نگهداری ویژه نداشته باشد.
- ارتفاع زیادی نداشته باشد.
- گیاه انتخابی باید از نوع
درختانی باشد که طول عمر زیادی دارند.
بعد از انتخاب آراکی دورتا دور گیاه را خالی کرده و گیاه
را سالم و بارعایت نکات باغبانی از محل رویش خارج میکنند.و با حصیر یا گونی
دورتادور ریشه را میپوشانند. سپس با نخ و سیم، گونی یا حصیر را می بندند. قطع ریشه
ها تا یک فاصله معینی از تنه، ضروری است. روش برش باید به صورت مورب باشد. گیاه را
بعد از انتقال به گلخانه، در گلدانی می کارند. ته گلدان شن درشت، سپس یک لایه خاک
و شن و پس از آن یک لایه ماسه و کود حیوانی و بعد شن شسته شده،ریخته میشود.
گیاه بعد از ترمیم، آماده بنسای و تربیت مخصوص شیوه مورد
نظر است.
▪ چند تذکر در این مورد
ضروری به نظر میرسد:
۱) نباید
گیاه را در معرض باد قرار داد.
۲) خاک
اطراف گیاه نباید خشک شود.
۳) در ۲ روز اول نباید گیاه در معرض نور مستقیم قرار گیرد، ,مگر
آن که نور تنها به گلدان گیاه بتابد.
۴) به
گیاهی که کاملا ریشه نگرفته نباید زیاد کود داد.
۵) در
صورتی که گیاه جوانه های متعددی تولید کرد، با توجه به شیوه بنسای انتخابی، جوانه
های مناسب را نگه داشت و از تولید شاخه توسط بقیه جوانه ها جلوگیری کرد.
۶) پس ازآن
که گیاه کاملا شکل گرفت، میتوان آن را به گلدان زیباتری منتقل کرد.این عمل باید در
ماه فروردین و اردیبهشت صورت گیرد.
● پرورش به طریق خوابانیدن :
دومین روش آسان پرورش بنسای، روش خوابانیدن است .
درختانی برای این روش مناسب هستند که بتوانند از طریق تنه یا شاخه، ریشه تولید
کنند. برای نمونه میتوان از درختانی نظیر انار، افرا، نارون و یا صنوبر نام برد.
درابتدا شاخهای را که جلوه مناسبی برای ایجاد یک بنسای دارد، انتخاب و قسمتی از
شاخه را حلقه برداری میکنند. سپس آن را با اسفنج یا خزه اسفاگنوم می پوشانند . و
اطراف آن را با پلاستیک مسدود میکنند. بعد از یکی از دو سال میتوان ساقه را قطع
کرد و قسمت مورد نظر را به گلدان منتقل کرد. پس از آن روشهای تربیتی و سیم پیچی
آغاز میشود.
● سایر روشها
برای بنسای کردن گیاه از روشهای دیگری مانند پیوند زدن
نیز استفاده میشود. در این روش از گیاهانی که به شرایط محدود بنسای، مقاوم هستند،
به عنوان پایه استفاده میشود. پیوند آن نیز از نوع زینتی است.
● شیوه های بنسای:
درختان در طبیعت در شرایط و موقعیت مختلفی رشد میکنند.
بعضی از آنها عوامل رشد مناسب را در اختیار دارند در حالی که برخی از گیاهان در
کوهستانها و مناطق شیبدار یا در کنار دریا و بادهای تند رشد میکنند. به همین دلیل
مجبورند در برابر این عوامل نامساعد مقاومت کنند. این مبارزه، باعث تغییر شکل در
گیاه میشود و شکلهای گوناگونی که غیرقابل شمارش هستند؛ پدید می آید. در یک بنسای
خوب، سعی میشودکه از اشکال اصلی که در طبیعت وجود دارد تقلید شود. برای انتخاب
شیوه بنسای آگاهی از طبقه بندی آنها ضروری است.
بنسایهایی که زیر ۱۵ سانتیمتر ارتفاع دارند بنسای مینیاتوری نامیده میشود.بن
سای کوچک ۱۵ تا ۳۲ سانتیمتر ؛ بن سای متوسط ۳۲ تا ۶۰ سانتیمتر و بن سای بزرگ
بیش از ۶۰ سانتیمتر ارتفاع دارند .
اندازه یک بن سای باید با اندازه یک درخت روییده شده در طبیعت متناسب باشد . برای
مثال بوته هایی مانند رزهای پا کوتاه یا شاه پسند درختی ؛ وقتی به رشد کامل می
رسند ۵/۰ تا ۲ متر ارتفاع دارند . بنابراین برای بن ساهای مینیاتوری یا کوچک متناسب هستند
. درختانی که در طبیعت ارتفاع آنها به ۲ تا ۴ متر می رسد ؛ مثل ختمی
درختی برای بن ساهای متوسط مناسب هستند . درختانی که تا ارتفاع زیادی رشد می کنند
مثل چنار ؛ کاج ها و .......... برای بن ساهای بزرگ مناسب هستند .
● روش تربیت بن سای ساقه
▪ راست متقارن:
در این روش درخت در یک مسیر مستقیم رشد می کند . ریشه ها
نیز در همه جهات عمود بر ساقه گسترده شده اند . در این روش ، درخت را به گونه ای
تربیت می کنند که درختی رشد کرده در شرایط کاملاً مناسب و طبیعی ، در ذهن تداعی
شود . برای ایجاد شکل ساقه راست متقارن ، باید پایین ترین شاخه
را در حدود یک سوم ارتفاع تنه حفظ کرد و با سیم پیچی مانع حرکت آن به سمت جلو شود.
آشفتگی شاخه ها باعث پنهان شدن قسمت عقبی و پشت درخت میشود. تعیین اولین شاخه مهم
است زیرا موقعیت شاخه دوم با توجه به شاخه اول معین میشود. دومین شاخه بلند در
قسمت دیگر وکمی بالاتر باشد. این شاخه باید کمی به قسمت پشت متمایل باشدو به
گونهای پرورش داده شود، که مقداری از قسمت زیر شاخه در دید ناظر قرار گیرد. این
شاخه به تاج درخت عمق میبخشد. سومین شاخه در قسمت عقب و کمی بالاتر از دومین شاخه
قرار میگیرد. چهارمین شاخه در راستای دومین شاخه است. شاخه های دیگر نیز به همین
ترتیب و به صورت متناوب قرار خواهند گرفت. شاخه ها نباید در دید ناظر بالای سر یکدیگر قرار گیرند
زیرا در این صورت به یک میزان از نور خورشید و جریان هوا، بهره مند نخواهند شد.
▪ روش ساقه راست نامتقارن :
در این روش، مانند روش متقارن، درخت رو به بالا رشد
میکند ولی تنه دارای انحناهای بسیار زیبایی است. انحناها بیشتر به صورت زیگزاگ
است. اما شاخه ها وضعیتی مشابه با روش متقارن دارند. در این روش راس ساقه اندکی به
یک طرف کج شده است.
▪ روش اریب :
این روش بسیار آسان است و برای افراد مبتدی در نظر گرفته
میشود، در زمانی کوتاه نیز میتوان آن را ایجاد کرد. در این روش تنه درخت با
انحنایی حدود ۴۵ درجه به طرف راست یا چپ
متمایل میشود. بدین ترتیب تنه ابتدا به یک طرف مایل شده و دوباره بعد از طی فاصله
کوتاه درمسیر اولی قرار میگیرد. اولین شاخه، قوی و نیرومند است و در مکانی که
انحنای تنه شروع میشود، واقع شده است. این شاخه یا به صورت افقی گسترده میشودیا
روبه بالا متمایل میگردد و بیشترین نور را دریافت میکند. روش تنه کج، درختی را درذهن القا میکند که در اثر
نیروهای طبیعی، به این شکل درآمده است.
گستردگی ریشه بیشتر در خلاف انحنای تنه است. این روش خلق
یک بنسای و یک نمونه جالب را برای هنرمندان امکانپذیر می سازد.
▪ روش بادزده:
در روش بادزده، یک بنسای را باید آن گونه شکل داد که
همانند یک درخت یا گروهی از درختان باشد که در یک مکان بادخیز یا در مجاور ساحل یا
در نوک تپه رشد کرده اند.
در این روش تنه مستقیم است، ولی با زمین زاویه میسازد( عمود بر زمین نیست). زاویه
خط تنه از راستای شاقولی حدود ۴۵ درجه است. راس ساقه نیز
در مسیرخمیدگی است. شاخه ها باید همچنان به صورت افقی حفظ شوند. خمیدگی درخت و وضع شاخه
ها، این تصور را درذهن ناظر القا میکند که درخت در پیکاری طولانی با بادهای شدید
است.
▪ روش نردبانی :
این روش، که بسیار ساده است، برای بنسای کردن گیاهانی که
از طریق خوابانیدن ریشهدار شدهاند. استفاده میشود. این گیاهان را به گونهای تربیت
میکنند که تمام شاخه های آنها در یک جهت قرار گیرند. سپس تنه گیاه را به صورت
افقی، به طوری که شاخه ها رو به بالا قرار گیرند، دریک ظرف قرار میدهند و روی آن
خاک می ریزند. برای تسریع ریشه زدایی، در زیر هر شاخه قسمتی از تنه را زخمی میکنند.
میتوان بین شاخه ها قطعات سنگ قرار داد تا بنسای نمای
کوهستانی به خود بگیرد. بدین ترتیب سیمای یک جنگل در ذهن القا میشود
